İon Kentler Birliği (Panionia)*

Hellas’dan M.Ö. 11. yüzyılda Batı Anadolu’ya yönelik küçük topluluklar halinde gerçekleşen göç hareketinde, kendini İonlar olarak adlandıran topluluk İonia olarak adlandırılan bölgede 12 devleti kurmuştur. Panionia Birliği’ni oluşturan 12 kent Miletos, Myus, Priene, Ephesos, Kolophon, Lebedos, Teos, Klazomenae, Phocaea, Samos, Khios, ve Erythrai’dır. Elimizdeki bilgilere göre birlik bu sayıya M.Ö. 7. yüzyılın başlarında ulaşmıştır. Organizasyonun temelleri ise ilk olarak Miletos, Myus, Priene, Ephesos, Kolophon, Lebedos ve Teos kentlerinin bir araya gelmesi ile atılmıştır. Khios kenti kral Hektor döneminde birliğe katılmıştır. Phocaea, Klazomenae ve Erythrae kentlerinin ilk İon yerleşimleri arasında yer almadıkları anlaşılmaktadır. Samos yerleşiminin ise İon göçünden bir jenerasyon önce kurulmuş olduğunu gösteren veriler vardır. Ephesos, Samos adasını fethederek birlik içine sokmuş olabilir. Panionion, Panionium ve İonia Birliği olarak geçen bu birlik 12 İon kentini içinde toplamıştır. Epigrafik malzeme birliğin adının en eski şekliyle Panionion olarak vermektedir. Panionia Birliği Mykale Dağı’nın (bugünkü Samsun Dağı) kuzey sahilinde Poseidon Heliconios tapınımında merkezlenmiştir ve birliğe katılan her kent tamamen otonomdur.
Boeotia ve Attika bölgesinden yola çıkan kalabalık bir yerleşimci grubu Mykale bölgesine gelerek, burayı iskân etmişlerdir. Göç hareketi Kral Kodros’un oğulları ve Pyloslu Neleus öncülüğünde gerçekleştirilmiştir. Bu kralların aynı zamanda 12 İon kentini kuran kimseler olduğuna işaret edebilecek birtakım verilere de rastlanmaktadır. Kodros’un oğullarının idaresi altındaki kentler aynı zamanda birliği oluşturan İon yerleşimleridir. Buradan yola çıkarak da birliğin orijinal formunu bir krallık olarak tanımlayabiliriz.
Herodotos, Apaturia festivalinin(1) ve Poseidon Helikonios kültünün hem Atina’da hem de İonia toprakları üzerinde olduğunu ifade etmiştir. Yerleşimcilerin etnik şuurlarını korumayı başardıklarına ve ulus bilincinin Poseidon Heliconios kültünde dinsel bir ifade bulunduğuna hiç şüphe yoktur. Bu bilincin zaman içinde varlığını koruyarak, daha geniş bir alana yayılmış olması ise, İonların Mykale bölgesindeki üstünlüğünü koruduğunu ve politik bir kararlılığa sahip olduğunu göstermektedir.
Strabon ve Pausanias’tan elimize ulaşabilmiş bilgilere göre Ephesos Miletos’a oranla İon yerleşkesinin merkezi olmaya daha yatkındır. Çünkü Ephesos kralı, Karialılarla işbirliği yapan Samos kentine savaş açmış ve Prienelilere de yardım etmiştir. Burada İonialıların İon olmayan unsurlara karşı yapmış oldukları savaşlar bizim için önemlidir. Bu verilere göre Ephesos kralının Panionion Bölgesindeki ilk İon yerleşimcilerin savunucusu olduğunu da göstermektedir. Bu da bize Ephesos ile Panionion arasında daha yakın ilişkiler bulunduğunu düşündürmektedir.
Herodotos, üye kentlerin Panionia festivalini kutlamak amacıyla Panionion’da bir araya geldiklerinden bahsetmektedir. Herodotos’un bu etkinliği birliğin kuruluş amacı ve temel görevi olarak gördüğü anlaşılmaktadır. Birliğe üye kentlerin vatandaşlarının ulusal tanrıları Poseidon Helikonios onuruna bir festival kutlamak amacıyla düzenli olarak toplandıklarını düşünmek mümkündür. Festival kendilerini İon olarak adlandıran grupların dini bir çatı altında toplandığı bir etkinlik olmuştur.
Birliğin amacı Delos’daki gibi kutsal değil, siyasaldır. Birliğin amacı dinsel olsaydı, toplantıların Didyma’daki Apollon Tapınağı, Ephesos’daki Artemis Tapınağı veya Klaros’daki kehanet merkezinde olduğu gibi ünlü bir tapınakta yapılması gerekirdi. Fakat Mykale’deki Poseidon kültü tamamen ikinci dereceden öneme sahipti. Ayrıca bu kültün birlikle bağından başka bir şey duyulmamıştır. Buradan birliğin kültü yarattığını söyleyebiliriz. Yani kült kesinlikle birliği yaratmamıştır. Birliği oluşturan siyasal amacın Aeolia karşısında İonia bölgesini büyütmek olduğunu da söyleyebiliriz. Smyrna’nın bir Aeol kentinden bir İon kentine dönüşümü de bunu desteklemektedir.
Birliğin Pers direnişini sürdürebilmek adına birtakım kararlar aldığı kesin olarak bilinmektedir. Söz konusu birliğin dini tapının dışında politik bir birlik olarak da görev yapmış olduğunu söylemek mümkündür. Herodotos’un politik meselelerin görüşüldüğü buluşmalardan herhangi birini İonia Birliği ile ilişkilendirmemiş olması dikkatimizi çekmektedir. Buradan yola çıkarak bu toplantıların özel buluşmalar olduğunu ve birliğin politik çıkarlarını ifade etmek için kendi bünyesindeki kurumları geliştirmeye başladığını düşünmek mümkün gibi görünmektedir.
İonialılar arasında daha merkezi bir yönetim gereksinimi gözden kaçmamış ve Perslerin İonia’yı işgali sonrasında reform önerilerinde bulunmuşlardır. Prieneli Bias Sardinia’ya göç ederek orada bir İon kenti kurulması ile ilgili bir öneri sunmuştur. Miletoslu filozof Thales’de 12 İon kentinin, konumu açısından tam ortalarında yer alan Teos’ta ortak bir politik merkez kurmasını önermiştir. Ancak her iki öneri de reddedilmiştir.
Panionia Birliği’nin bütün toplantılarında -Thales’in öneride bulunduğu söz konusu toplantı dışında- İonialıların özgürlüklerinin ciddi bir tehlike altında olduğu anlaşılmaktadır. Bu buluşmaların her birini alışılmış Panionia şablonu dışında gerçekleşmiş acil bir toplantı, üye kentlerin gösterdikleri politik ilginin bir göstergesi olarak tanımlamak gerekmektedir. Ayrıca birlik içinde belirli bir temsil sisteminin de söz konusu olduğu anlaşılmaktadır.
İon Birliği’nin hegemon benzeri tek devletli bir symmachy(2) olmadığı açıkça görülmektedir. Birliği egemen bir güç olarak yöneten herhangi bir devlet yoktur. Buluşmalarda alınan ortak kararlar ile üye kentler arasındaki karşılıklı görüş alıp-verme sonucunda böyle bir birliktelik yakalanmış olmalıdır. Bununla beraber üyeleri bir araya toplayabilecek bir otoritenin var olması gerektiği de açıktır. Buluşmalar Panionion’da düzenlendiği için, Poseidon mabedinde görev yapan dini bir memurun üye kentleri toplantıya çağırmış olması mümkündür. Tapınaktaki memurların unvan ve görevleri ile ilgili elimizde herhangi bir bilgi yoktur. Ancak Strabo’nun Roma çağında birlik içinde rahiplik görevi üstlenmiş Prieneliler ile ilgili ifadeleri, söz konusu tapınak memurlarının bunlar olabileceğini ortaya koymaktadır.
Birlik toplantılarında, kentlerini Panionion’da temsil eden memurların düzenli bir biçimde atanıp atanmadıkları tam olarak bilinmemektedir. Ancak, Kıbrıs seferi kararının alındığı söz konusu toplantıda buluşmaya kendi adlarına katıldıkları bilinmektedir. Buradan yola çıkarak toplantılara katılan kimselerin düzenli olarak seçilen memurlar olduğunu düşünmek mümkündür. Birlik mekanizmasının savaş ve festival dönemlerinde işletilmiş olduğunu söyleyebiliriz.
Birlik hiçbir dönemde egemen bir devletin kontrolü altında olmamıştır. Zaman zaman bazı İon kentlerin kendilerine zarar gelmemesi için birliğin askeri aktivitelerine destek vermedikleri de anlaşılmaktadır. Örneğin Kıbrıs’ın fethi sırasında Miletos ile Samos ve Khios’un diğer İon kentleri ile müşterek hareket etmedikleri görülmüştür. Askeri bir seferin söz konusu olduğu dönemlerde savaşın gidişatını değiştirebilecek kararların bile üye kentlerin her biri tarafından görevlendirilmiş komutanlar arasında yapılan görüşmelerle belirlendiği anlaşılmaktadır.
İonialılar arasında tek halk olma bilincinin sadece Panionion’da dini bir kimliğe büründüğünü söylemek mümkündür. Birliğin Kyros direnişi ve İon ayaklanması sırasında sınırlı da olsa birlikte hareket etmeyi başardığı görülmektedir. Birlik Lydia ve Pers tehdidinden kaynaklanan nedenlerle politik bir organizasyon biçiminde gelişim göstermeye başlamıştır.
Perslerin İon topraklarını fethettikleri dönemde bile birliğin faaliyetlerine son vermedikleri anlaşılmaktadır. Herodotos Pers işgali sırasında sadece Bias’ın önerisini görüşmek amacıyla bir toplantı düzenlendiğini ifade etmektedir. İşgalden aşağı yukarı 40 yıl sonra gerçekleşen İon ayaklanmasının Panionia Birliği tarafından idare edildiğini söyleyebiliriz. İonialıların işgal dönemi boyunca Panionia festivalini kutlamaya devam ettikleri ve böylelikle İon dini ile etnik birliktelik duygusunu bir şekilde yaşatmayı başardıkları anlaşılmaktadır. Birliğin gelişimi İon isyanının başarısızlığa uğraması ve sonrasındaki dönemde kesintiye uğradığı görülmektedir.
İon kentlerindeki politik çöküşün M.Ö.494 yılında Miletos kentinin tahrip edilmesi ile başladığı anlaşılmaktadır. M.Ö. 650-494 yılları arasında İonia en görkemli dönemini yaşamıştır. Bu dönemi İonia’nın altın çağı olarak tanımlamak da mümkündür. Altın çağ Miletos’un Persler tarafından işgaliyle son bulmuştur. Ephoros’a göre Panionia Birliği’nin dağılma süreci M.Ö. V. Yüzyılda İonia isyanının başarısızlıkla sonuçlanmasından, M.Ö. 404’te Atinalıların yenilmesine kadar sürmüştür. M.Ö. 4. yüzyılın başlarına ait bir yazıtta (M.Ö. 350’den önce) Panionia Birliği’nin yeniden canlanışı ile ilgili veriler bulunmuştur.
M.Ö. 397 tarihinde Perslere karşı ortaya çıkan ikinci büyük isyanın sonunda İonia devletlerinin İonion Koinon adındaki ikinci birliği kurmuş olduğu anlaşılmaktadır. Diodoros’tan kurulan birliğin dokuz kenti içerdiğini öğreniyoruz. Savaş baskısı yüzünden birlik oturumlarını Ephesos civarına nakletmiştir. Birliğe üye olmayan kentleri biz Miletos, Samos ve Khios olarak tahmin edebiliriz. Dokuz kentlik birliğin süresi uzun olmuş olamaz. İon kentlerinin M.Ö. 386 kral barışı ile Persia’ya teslim olmasıyla birliğin dağılmış olduğunu düşünüyoruz.
Birliğin yeniden oluşturulması Aleksandros zamanında olmuştur. Herhangi bir antik yazar tarafından yeniden canlandırıldığına dair bir kanıt olarak şunu gösterebiliriz: İonialılar M.Ö. 265 yılında Alexsandreia adlı bir festivali kutlamışlardır. Alexsandreia Festivali M.Ö. 324’de Aleksandros’u tanrılaştırmak için, O’nun isteğine karşılık olarak oluşturulmuştu. Fakat bu festivalin Aleksandros’un ölümünden sonra O’nun anısına düzenlenmiş olması daha akla yakın gelmektedir. Birlik Diadokhlar dönemine kadar toplanmamış görünmektedir. Birliğin yeniden anlanmasının,  İonialıların eyleminden dolayı mı, yoksa Diadokhlardan birinin işi mi olduğu tam olarak bilinmemektedir. Birliğin kendi kentleri içinde özgürlük ve demokrasiyi sürdürmek amacıyla adımlar atması İonların birliği canlandırmak istediklerini göstermektedir. Öte yandan Antigonos Monophtalmos İonia kentlerinin birliğini yeniden oluşturmaya karar vermiş olabilir. O’nun birlik üzerindeki koruyuculuğu, O’na birlik topraklarının hakimi olarak daha iyi bir konum vermiş olabilir.
Diadokhlar birliği kontrolleri altına almada hiç zaman kaybetmemişlerdir. Lysimakhos Ephesos halkını zorla göç ettirmek suretiyle yerleşimin nüfusunun azaltıldığı bilinmektedir. Kral Antigonos maliyeleri kötü durumda olan Lebedos ve Teos’u birleştirmekte tereddüt etmemiştir. Birliğin fonksiyonları şimdi tamamiyle kutsal ve şekli olmuştur. Bu fonksiyonlar şükran adaklarının oylanıp kabul edilmesi, heykeller dikilmesi ve yaşayan ya da ölmüş kralların şerefine yıllık oyunlar kutlanmasından öteye gitmemiştir. İonia kentleri arasında ortaya çıkan davalar ise dış güçlere havale edilmiştir.
İonia kentlerinin yönetimi Aleksandros’tan sonra, Antigonos Monophtalmos, sonra Lysimakhos’un egemenliğine, daha sonra anakara kentlerinin oldukça büyük bir kısmı Seleukoslara ve Pergamon krallarına geçmiştir. Panionia Birliği’nin M.Ö. I. yüzyıl ortalarına kadar yaşamını sürdürdüğü yazıtlarda kanıtlanmaktadır. İmparator Augustus zamanında birlik bir kez daha canlandırılmıştır. M.S. 250-260 döneminde Got akınlarının baskısı altında toplumsal kurumların çöküşüne kadar varlığını sürdürmüştür.
Roma egemenliği döneminde İon Birliğine dahil olan kentlerin sayısı olasılıkla 13 idi. Bu dönemde birlik üyeliği hala bir imtiyaz olarak sayılmıştır. Çünkü İonialılar yabancıları bu imtiyazdan dışlamışlardır. Ancak birliğin önemi Roma egemenliği döneminde daha da azalmış ve karakteri de tamamen dini olmuştur. Panionia Birliği’nin daha sonraki günlerde bir anlamı kalmamış ve festivalleri de salt eğlence amacına hizmet etmiştir.